Όταν η φωτογραφία επιστρατεύτηκε για να συνδράμει την επιστήμη!
Όλες οι παμπάλαιες φωτογραφίες μοιάζουν περίεργες, κάποιες ωστόσο πάνε το πράγμα σαφώς σε άλλα επίπεδα.
Με το που κάνει λοιπόν η φωτογραφία την εμφάνισή της στη διεθνή σκηνή τη δεκαετία του 1830, οι επιστήμονες βάλθηκαν να χρησιμοποιήσουν τη νέα απεικονιστική μέθοδο προς όφελος της γνώσης: θα μπορούσε πράγματι να αποκαλύψει μυστικά άγνωστα στο ανθρώπινο μάτι, από τον αόρατο μικρόκοσμο μέχρι και τους μακρινότερους γαλαξίες.
Κάποιοι βέβαια έθεσαν ακόμα πιο υψηλούς στόχους, βλέποντας στην ακινητοποίηση της στιγμής που πρόσφερε η φωτογραφική απεικόνιση την αποκάλυψη των βαθύτερων σωματικών και νοητικών λειτουργιών, ακόμα και τη δομή του ίδιου του θανάτου!Η φύση της ανθρώπινης ύπαρξης τέθηκε λοιπόν στο στόχαστρο των επιστημόνων και η φωτογραφία επιστρατεύτηκε για να συνδράμει.
Να και τα αποτελέσματα…
Το πείραμα φυσιολογίας του Guillaume Duchenne
Το 1862, ο γάλλος νευρολόγος Guillaume Duchenne αποφάσισε να ελέγξει τη δημοφιλή θεωρία της εποχής ότι το πρόσωπο συνδέεται ευθέως με την ψυχή. Σκέφτηκε λοιπόν να διεγείρει με ηλεκτρισμό τους μύες του προσώπου και να φωτογραφίσει το αποτέλεσμα. Βρήκε ασθενή που έπασχε από παράλυση προσώπου, πάθηση που φάνταζε ιδανική για τους σκοπούς του, μιας και η φωτογραφική μηχανή της εποχής δεν προλάβαινε να απεικονίσει τις εκφράσεις του προσώπου φυσιολογικών ανθρώπων. Ο Duchenne υπέβαλε λοιπόν το υποκείμενό του σε περισσότερες από 100 δοκιμασίες, με τα ηλεκτρόδια σε διάφορα μέρη του προσώπου να εφαρμόζουν ηλεκτρικό ρεύμα στην προσπάθεια να αποκαλυφθεί η πλήρης κλίμακα των συναισθημάτων. Τα αποτελέσματα της εργασίας δημοσιεύτηκαν στον «Μηχανισμό της Ανθρώπινης Φυσιογνωμίας» (Mecanisme de la physionomie Humaine), κι αν οι φωτογραφίες αποκαλύπτουν τον πόνο του ασθενούς, κάτι θετικό βγήκε τουλάχιστον από τη δοκιμασία: ο Duchenne μπόρεσε να καθορίσει ότι όταν ένας άνθρωπος χαμογελούσε αληθινά, συγκεκριμένοι μύες επιστρατεύονταν. Στη φυσιολογία, το αυθεντικό αυτό χαμόγελο θα έμενε γνωστό ως «χαμόγελο Duchenne»…
Η υστερική ασθενής του Albert Londe
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, μια «επιδημία» υστερίας χτυπούσε Ευρώπη και Αμερική, με μια σειρά από γυναίκες να υποφέρουν από παράλυση και καταθλιπτικές εκδηλώσεις. Στο περίφημο νοσοκομείο Σαλπετριέρ του Παρισιού, ο επίσης περίφημος ψυχολόγος Σαρκό βάλθηκε να βρει την εξήγηση της παράδοξης αυτής κατάστασης, σημειώνοντας μάλιστα επιστημονική πρόοδο. Ο μαθητής του Σαρκό στη συνέχεια, κάποιος… Σίγκμουντ Φρόιντ, θα πήγαινε τις έρευνές του πολύ παρακάτω. Το 1878 λοιπόν ο χημικός Albert Londe προσλήφθηκε ως ιατρικός φωτογράφος στο νοσοκομείο και άρχισε να συνεργάζεται στενά με τον Σαρκό. Άρχισαν λοιπόν να φωτογραφίζουν ασθενείς σε υστερικές κρίσεις, στην προσπάθεια του Σαρκό να συνδέσει τους σπασμούς με τις εκφράσεις του προσώπου. Ο Londe εφηύρε για τις ιατρικές ανάγκες τη χρονοφωτογραφική μηχανή, που διέθετε 9 φακούς (το δεύτερο μοντέλο είχε 12), και μπορούσε πλέον να καταγράφει έναν πλήρη κύκλο υστερικής κρίσης, χρόνια μάλιστα προτού η κινηματογραφική μηχανή λήψης εμφανιστεί στο προσκήνιο. Κι ενώ ο Σαρκό θα κατέληγε αργότερα ότι η χρήση φωτογραφιών δεν τον βοηθούσε στη δουλειά του, ο Londe θα έμενε στην ιστορία ως πιονέρος της κινηματογραφίας…
Η χρονοφωτογραφία του Étienne-Jules Marey
Περιστασιακός συνεργάτης του Londe, ο Marey εφηύρε από ιατρικά όργανα, όπως τον σφυγμογράφο, μέχρι και εξαρτήματα για την αεροπορία (γεγονός που του αναγνώριζαν και οι πιονέροι αδελφοί Ράιτ), η γνωστότερη εφεύρεσή του ήταν ωστόσο η χρονοφωτογραφία. Δύο μάλιστα χρόνια προτού ο Μάιμπριτζ αποκαλύψει την περίφημη σεκάνς του με τα άλογα που καλπάζουν, ο Marey είχε κάνει ακριβώς το ίδιο! Οι φωτογραφικές μηχανές που εφηύρε διέθεταν πολλαπλούς φακούς ή αντιθέτως ήταν σε θέση να καταγράφουν πολλαπλές εικόνες στην ίδια φωτογραφική πλάκα. Μία μάλιστα εξ αυτών ήταν ένα τροποποιημένο τουφέκι, το οποίο και χρησιμοποιούσε για να φωτογραφίζει σεκάνς πουλιών σε πτήση…
Οι φωτογραφίες σκέψεων των Louis Darget και Hippolyte Baraduc
Εν τω μεταξύ, πάλι πίσω στο νοσοκομείο Σαλπετριέρ, ο Hippolyte Baraduc θέλησε να πάει πιο κάτω από τη φωτογραφική αποτύπωση των υστερικών συμπτωμάτων: από κοινού με τον Louis Darget, αναρωτήθηκαν αν μπορούσαν να φωτογραφηθούν οι σκέψεις! Η πεποίθησή τους δεν ήταν βέβαια αβάσιμη: μιλάμε για μια εποχή άπλετης επιστημονικής αισιοδοξίας: οι ακτινογραφίες είχαν μόλις εφευρεθεί και έδειχναν ότι τα κόκαλα μπορούσαν να φωτογραφηθούν. Γιατί λοιπόν να μην μπορούν να καταγραφούν στη φωτογραφική πλάκα και οι ηλεκτρικές ώσεις της σκέψης; Τα πειράματά τους μοιάζουν βέβαια σήμερα σχετικά κομπογιαννίτικα, με φιλμ να κολλιούνται στο μέτωπο των υποκειμένων και άλλα τέτοια ωραία. Το 1909 μάλιστα ο Baraduc έβαλε και λίγο μακάβριο στο θέμα: την ώρα που η σύζυγός του ήταν στο νεκροκρέβατο, ο ίδιος τη φωτογράφιζε μανιασμένα σε μια απέλπιδα προσπάθεια να απεικονιστεί η ψυχή που εγκατέλειπε το σώμα…
Η ηλεκτρογραφία του Jakob von Narkiewitsch-Jodko
Ο πλήρης τίτλος της εικονιζόμενης φωτογραφίας είναι «Σπινθήρας Καταγραμμένος στην Επιφάνεια του Σώματος Καλά-Πλυμένης Ιερόδουλης»! Ήταν το 1889 λοιπόν όταν ο πολωνός γιατρός Narkiewitsch-Jodko έκανε μια επίδειξη στη Ρωσία αυτού που ο ίδιος ονόμαζε ηλεκτρογραφία. Αυτό που έκανε ήταν να τοποθετεί ένα πηνίο επαγωγής δίπλα σε μια φωτογραφική πλάκα και να βάζει τα υποκείμενά του να πιέζουν μέρη του σώματός τους πάνω στην πλάκα. Ο ηλεκτρομαγνητικός παλμός άφηνε μια σκιώδη σιλουέτα περιβαλλόμενη από φωτεινά σημεία. Ως γιατρός, ήθελε να μάθει τι ρόλο έπαιζαν αυτές οι «αύρες» στην υγεία του ανθρώπου. Φωτογράφιζε λοιπόν από αναιμικούς ασθενείς μέχρι υγιή παιδιά και πόρνες, συνάγοντας ερμηνείες για την κατάσταση της υγείας τους. Τι βρήκε; Ότι οι άρρωστοι άνθρωποι είχαν ασθενέστερη αύρα από τους υγιείς. Κι ενώ η μέθοδός του θα γινόταν αμέσως δημοφιλής, η εφεύρεση της ακτινογραφίας λίγα χρόνια αργότερα από τον Ρέντγκεν θα την έκανε αυτόματα παρελθόν…
Οι αναμορφικές φωτογραφίες του Louis Ducos Hauron
Στα πρώτα χρόνια της φωτογραφίας, πράγματα που σήμερα θωρούμε κοινό τόπο αποτελούσαν δισεπίλυτα επιστημονικά, τεχνολογικά και φιλοσοφικά ερωτήματα. Ένα τέτοιο ήταν η παραμόρφωση του απεικονιζόμενου προσώπου. Την ώρα που ένας νορμάλ φακός καταγράφει γωνία θέασης 40-60 μοιρών (με το φυσιολογικό οπτικό πεδίο του ανθρώπου να είναι κοντά στις 180 μοίρες), γιατί ήταν τόσο δύσκολο να αποτυπωθεί σωστά το οπτικό πεδίο σε μια φωτογραφία χωρίς να παραμορφωθεί η εικόνα; Κι εδώ μπαίνει ο Louis Ducos Hauron, ένας από τους μεγάλους πιονέρους της φωτογραφίας. Πέρα από το γεγονός ότι εφηύρε ήδη από το 1877 μια μέθοδο έγχρωμης φωτογραφίας (ήταν ωστόσο δύσχρηστη και πανάκριβη για να πιάσει), για να συνεχίσει το 1868 με την αναγλυφική στερεοσκοπία, την τεχνική που έδινε ένα 3D εφέ στις εικόνες όταν τις κοιτούσες μέσα από μπλε και κόκκινους φακούς (σας θυμίζει κάτι;), τα αναμορφικά πορτρέτα του ήταν ωστόσο η μεγάλη του συνεισφορά στη φωτογραφία. Στη δεκαετία του 1880 σχεδίασε φακούς που παραμόρφωναν τα είδωλα εκτός κι αν τα κοιτούσες από συγκεκριμένη γωνία, μια πραγματική επανάσταση δηλαδή στη φωτογραφία…
Το «εκρηκτικό» μουλάρι του Αμερικανικού Στρατού
Στα 1870, ο Charles Bennett ανακάλυψε ότι αν ζεστάνεις ζελατίνα φιλμ με συγκεκριμένο τρόπο έχεις στα χέρια σου μια απίστευτα γρήγορη φωτογραφική εμουλσιόν, κάτι που επέτρεπε τη μείωση της ταχύτητας κλείστρου σε κλάσματα πλέον δευτερολέπτου! Οι δυνατότητες που έδινε στη φωτογραφία το πείραμα του Bennett ήταν πραγματικά ανεξάντλητες, και ο στρατός -που πάντα ενδιαφερόταν για νέα μέσα- αγκάλιασε τη μέθοδό του ολόψυχα. Το 1881 λοιπόν ο αντισυνταγματάρχης του Μηχανικού Henry Abbott αποφάσισε να ελέγξει τη νέα εμουλσιόν. Κι ενώ ας πούμε το να βάλει έναν από τους στρατιώτες του να τρέχει έφτανε για να καταγραφούν οι απίστευτες δυνατότητες της νέας τεχνικής, ο τύπος έκανε κάτι σαφώς πιο θεαματικό (και εξόχως μακάβριο, αλίμονο): τοποθέτησε μπόλικες ράβδους δυναμίτη στο κεφάλι μουλαριού, με το καλώδιο των εκρηκτικών να συνδέεται σε μια «ηλεκτρο-μαγνητική μηχανή» και στο κλείστρο φυσικά της φωτογραφικής μηχανής. Το στιγμή λοιπόν που ο δυναμίτης εξαφάνιζε από προσώπου γης το άτυχο ζώο, το κλείστρο της κάμερας έπιανε ταχύτητα 1/250 του δευτερολέπτου. Συγχαρητήρια…
Η καταγραφή εκτόξευσης βλήματος του Thomas Skaife
Κι ενώ σήμερα κάτι τέτοιο δεν μοιάζει με κατόρθωμα, μιλάμε ωστόσο για το 1858, όταν οι άνθρωποι έπρεπε να παραμένουν ακίνητοι για κάνα λεπτό για να βγει σωστή η φωτογραφία. Στο πλαίσιο αυτό, ο Thomas Skaife είχε μόλις απεικονίσει βλήμα να εκτοξεύεται από κανόνι! Κι ακόμα καλύτερα, το έκανε με φωτογραφική μηχανή που κατασκεύασε μόνος του. Ένα λεπτό σύρμα στο στόμιο της κάννης συνδέθηκε με ηλεκτρικό ρολόι και κατόπιν με τη φωτογραφική μηχανή: όταν το βλήμα άγγιξε το σύρμα, ενεργοποιήθηκε το κλείστρο της μηχανής. Ο Skaife τράβηξε μπόλικες φωτογραφίες εκείνη τη μέρα, αυτή ωστόσο είναι από τις λίγες που κατάφεραν να επιβιώσουν. Το γεγονός ότι συνέλαβε φωτογραφικά φαινόμενα που δεν πιάνει το ανθρώπινο μάτι θεωρήθηκε κολοσσιαία επιτυχία, και όχι άδικα…
Τα σύνθετα πορτρέτα του Francis Galton
Ο Francis Galton ήταν ξάδελφος του Κάρολου Δαρβίνου και κατάφερε και αυτός σημαντικά επιτεύγματα. Του αποδίδεται ο πρώτος μετεωρολογικός χάρτης που έδειχνε τη βαρομετρική πίεση, ενώ η συνεισφορά του στη χρήση των δακτυλικών αποτυπωμάτων στην εγκληματολογία είναι καθοριστική. Ο όρος «ευγονική» είναι επίσης δικός του, με τα μονοπάτια που πήρε η λέξη στην πορεία να την κάνουν ωστόσο αρκετά ανατριχιαστική. Στη δεκαετία του 1880 λοιπόν παθιάστηκε με τα χαρακτηριστικά του προσώπου ανθρώπων διαφορετικών φυλών, τα οποία προσπάθησε να αποκαλύψει στην προσπάθειά του να καταλάβει την ανθρώπινη φύση. Ως μέρος των πειραμάτων, άρχισε να φιλοτεχνεί σύνθετα πορτρέτα: φωτογράφιζε ανθρώπους διαφορετικών φυλών και ανακάτευε κατόπιν τα χαρακτηριστικά τους καταλήγοντας σε ένα πρόσωπο. Ο προσωπικός του φίλος και διευθυντής φυλακών στη Βρετανία Edmund du Cane τον προμήθευε με φωτογραφίες εγκληματιών για τις έρευνές του, αν και αργότερα οι πεποιθήσεις του για τις φυλετικές διαφορές θα παραγίνονταν περίεργες, με κάποιους να τον θεωρούν μέχρι και «νονό» του ναζισμού…
Η ανθρωπομετρία του Alphonse Bertillon
Ο Bertillon είναι γνωστός για τα «πορτρέτα Bertillon» που χρησιμοποιούνταν για να μετρήσουν τα φυσικά χαρακτηριστικά των εγκληματιών και να καθοριστεί ο βαθμός επικινδυνότητας. Όμοια με τον Galton, ενδιαφερόταν για τα γενετικά χαρακτηριστικά, όχι όμως για να βρει συσχετίσεις με τη νοημοσύνη ή την προσωπικότητα, αλλά για να καθορίσει αν υπάρχουν χαρακτηριστικά εγγενή σε λαούς ή περιοχές: υπάρχουν, ας πούμε, γαλλικά αυτιά, νορμανδικές μύτες ή αλσατικά μάτια; Αναγκάστηκε λοιπόν να φωτογραφίσει χιλιάδες κυριολεκτικά πρόσωπα και μέρη σώματος για να αναγνωρίσει τα πρότυπα ανάπτυξης που έψαχνε. Στην περίφημη δίκη του Ντρέιφους στη δεκαετία του 1890 πήγε μάλιστα ως ειδικός μάρτυρας κατηγορίας και έστησε επιτόπου μια θαυμαστή συσκευή για να αποδείξει την πατρότητα του γραφικού χαρακτήρα του αξιωματικού. Κι ενώ στην αρχή όλοι θαμπώθηκαν, η συναρμολόγηση της συσκευής πήρε τόσο χρόνο που τελικά όλοι βαρέθηκαν και ο δικαστής τον ξαπέστειλε άρον-άρον. Η φήμη του κηλιδώθηκε έκτοτε…
